TOKAT EVLERİ
Tokat, kenti orjinal evlerini en çok koruyabilmiş birkaç ilimizden biridir. Türkiye'de 1950 yıllarından bu yana, hızlı kentleşmenin yarattığı sorunlardan uzak kalan Tokat'ta, pekçok tarihi konak ve ev bulunmaktadır. Bunlara "Tarihi mahalleler ve sokaklar" demek daha doğru olacaktır. Zira kentin 90.000'i aşan nüfusunun yarısı 100 ve 150 yıllık kendi öz mimarilerinin yarattığı evlerde oturmaktadır. Zile ve Niksar ilçeleri de aynı özelliklere sahiptir.
Ilıman iklim kuşağı içinde bulunan Tokat evlerinin hepsi "Kargir" olarak inşa edilmiştir. 17. yüzyılda yoğunlaşan ayaklanmalar, yangın ve yer sarsıntıları sonucu yıkılmış, ancak Tokat'lılar güzel mimari geleneği iki yüzyıl daha sürdürmüşlerdir.
Ayan, eşraf ve tüccar takımına ait konaklar ve büyük evler Bey sokağı, Meydan mahallesi civarı ve Behzat semtinde bulunmaktadır. Sulu sokak ve İvaz Paşa mahallesindeki evler bitişik düzende ve halk tipi evlerdir.
Tokat ev mimarisinde kullanılan yapı malzemesi ve iç mekan üniteleri benzerlik gösterir. Ancak mimari planlamada çok değişik örnekler vardır. Buna neden ilin Karadeniz, orta ve doğu Anadolu'nun birleştiği bir noktada yer alması, yüzyıl başına kadar yerleşik halk arasındaki ekonomik, sosyal etnik farklılıkların çok belirgin olmasıdır. Örneğin pek çok evin mihrap biçimli çiçeklik nişleri, süslü tavanı, yaşmaklı ocağı vardır. Bunlar geleneksel olarak hemen her evde vardır, ve aynı yapım malzemeleri kullanılmıştır. Ancak sayı, boyut, işçilik ve süslemeler evi yaptıranın ekonomik durumuna göre değişmiştir.
Orta Anadolu evleri gurubununa giren, Tokat evlerinin hemen hepsinin inşaatında "Hımış" tekniği kullanılmıştır. Bu teknik ahşap çatkılarla yapılan konstrüksiyon aralıklarının kerpiçle doldurulmasıdır. Duvarlar samanla karıştırılmış çamur harçla sıvanmış, evi yaptıranın ekonomik durumuna göre ya böyle bırakılmış, veya perdah ve badanadan sonra alçı ve ahşap aplikasyonlarla daha zengin görünümler elde edilmiştir. Genellikle iki katlı olan evlerde hareketli cephe ve taşıntılar vardır. Bunlar bindirmelik ve eli böğründe desteklerle duvara bağlanmıştır. Bazı percerelerde musabak kafesler profili ve tornalı pencere topları, döğme demirden yapılmış süslü kafes ve parmaklıklar takılmıştır. Pancurlu pencere azdır. Azda olsa konaklarda alçı çevrçeveli ve renkli camlarla süslenmiş tepe pencereleri kullanılmıştır.
Dar, kavisli ve köşeli kent sokaklarında her çeşit çatı ve saçak çözümleri görülmektedir. Kırma çatıyı seven Tokat'lılar evlerini kesinlikle mahya kiremetli çatılarla kapatmışlar ve süslü saçaklar yapmışlardır. Tahta panolar eğimli veya yatay biçimde saçak altına sıralanmış ve bunların uclarına damlalıklı dilimli ağaç süsler takılmıştır.
Hemen bütün evlerin cümle kapıları kanatlıdır. Bahçe, bağ ve avlu kapıları ise taç tepelikli ahşap taş veya kerpiç avadanlıklı olup, yük hayvanlarının girebileceği yükseklik ve genişlikte yapılmıştır. Kapı kanatları çam kerestelerinden yapılmış ve arkalarından kuşaklarla bağlanmıştır. Kuşak aralarına konulan çapraz veya düz silme demirler kabara denilen çivilerle perçinlenmiş, yöresel demir ustalarının yaptığı bir dizi aksesuar belirli kurallar içinde kapıya monte edilmiştir. Bunlar oymalı pullar üzerine şakşak (Tokmak) ve çekecek dinelin iri halkalar, kilitler, zemberekler ve kapı kollarıdır. İç kapılar ayna ve çerçeveden yapılma sade ve tek kanatlıdır.
Tokat evlerinin bahçe ve iç avluluları kesme taş veya pişirilmiş toprak (Terrakota) elemanlarla döşenmiştir. (Son yıllarda eskiyen bu kaplama üzerine şaplı beton dökülüyor.) Yaz aylarında burada oturulur ve selamlıktan içeriye girdiğinizde Çam ağacından yapılmış merdiven, kapı, terek, çiçeklik nişleri, küklük ve dolapların yıllardır su ile fırçalanarak temizlenmesi sonucu bembeyaz olduğu görülür. Mihrap biçimi çiçekliklerin iki yanında alçı veya ahşaptan yapılmış kavukluklar, küçük dolap gözleri ve çubuklar yer alır. Çivi kullanılmadan "Geçme" tekniği ile yapılan dolap kapakları üzerine düz veya süslü "Panocuklar" yerleştirilmiştir. Yüklüğün bir bölümü "Gusulhane" olarak ayrılmış ve tabanı saltaşı ile döşenmiştir. Duva bitişiklerinde üçgen şekilli "Köşe rafları" konulmuştur. Buraya süs eşyası veya lamba konulmaktadır.
Tokat'ta, harap veya sade görünümlü evlerin içinde, umulmadık, ahşap üniteler ve bezemeler görürsünüz. Bunların en ilgi çekenleri süslü tavan ve duvarlardır. "Çıtakari" ve "Kalemkari" denilen sanatla yapılan işlemeler öylesine çok ve çeşitlidir ki sadece bunlar için ayrı bir kitap hazırlanabilir.
